Đột quỵ là một trong ba nguyên nhân gây tử vong cao nhất tại Việt Nam. Nhận biết sớm những dấu hiệu của đột quỵ giúp người bệnh, người thân kịp thời phát hiện, từ đó chủ động ngăn chặn, sơ cứu nhanh hoặc cấp cứu kịp thời.

Đột quỵ là gì?

Đột quỵ hay tai biến mạch máu não được hiểu là một dạng tổn thương đột ngột ở não, xảy ra khi dòng máu cung cấp cho não bị gián đoạn hoặc giảm đáng kể, dẫn đến tình trạng các tế bào não bắt đầu chết trong vòng vài phút (do bị thiếu oxy và dinh dưỡng). Đây là căn bệnh cấp tính cực kỳ nguy hiểm, gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm đến tính mạng người bệnh.

Do đó, người bị đột quỵ cần được cấp cứu ngay lập tức, thời gian kéo dài càng lâu, số lượng tế bào não chết càng nhiều sẽ ảnh hưởng lớn tới khả năng vận động và tư duy của cơ thể, thậm chí là tử vong. Hầu hết những người sống sót sau cơn đột quỵ đều có sức khỏe suy yếu hoặc mắc các di chứng như: tê liệt hoặc cử động yếu một phần cơ thể, mất ngôn ngữ, rối loạn cảm xúc, thị giác suy giảm…

Đột quỵ thường gặp ở người cao tuổi nhưng hiện nay bệnh có xu hướng ngày càng trẻ hóa. Thống kê gần đây cho thấy, tỷ lệ đột quỵ ở người trẻ tuổi tăng trung bình 2% mỗi năm.

Nguyên nhân gây ra đột quỵ

• Cục máu đông di chuyển, tắc trong động mạch lên não.
• Xơ vữa động mạch, lượng cholesterol cao tích tụ trên thành động mạch, tạo thành vật cản gây tắc nghẽn mạch máu não.
• Bệnh cao huyết áp gây áp lực lớn cho thành mạch, lâu ngày có thể khiến mạch máu bị rạn nứt, dẫn đến vỡ mạch máu.

Trên thực tế đã cho thấy bất cứ ai cũng có thể bị đột quỵ. Tuy nhiên, một số đối tượng có nguy cơ đột quỵ cao hơn bao gồm những yếu tố nguy cơ không thể thay đổi như nam giới, tuổi cao (trên 50 tuổi), thì còn có những yếu tố nguy cơ có thể thay đổi như:

• Tiền sử gia đình có người từng bị đột quỵ, đặc biệt là đột quỵ trẻ (trước 40 tuổi).
• Đã từng bị đột quỵ.
• Những người bị tăng huyết áp
• Người bị bệnh tim mạch bẩm sinh hay bệnh mạch vành, rung nhĩ.
• Người bị tiểu đường.
• Người hút thuốc lá/tiếp xúc với khói thuốc trong một thời gian dài.
• Người ít ăn rau xanh, ăn uống kém lành mạnh, thường xuyên ăn thức ăn nhiều dầu mỡ và chất béo.
• Người nghiện rượu, uống nhiều rượu bia và thức uống có cồn.
• Người ít vận động, rèn luyện sức khỏe.
• Người béo phì.

Dấu hiệu của đột quỵ nên chú ý

Cơn thiếu máu não thoáng qua (hay còn gọi tắt là TIA) theo quan niệm gần đây không còn đơn thuần chỉ là một hiện tượng thoáng qua hay người bệnh có thể không cần quan tâm đến. Thiếu máu não thoáng qua cảnh báo cho người bệnh biết đây có thể là những triệu chứng báo trước đột quỵ hoặc có thể xem nó như một cơn đột quỵ nhẹ.

Triệu chứng của cơn thiếu máu não thoáng qua tương tự như dấu hiệu ban đầu của đột quỵ dạng nhồi máu não. Điểm khác biệt duy nhất chính là thời gian tồn tại những triệu chứng đó. Các triệu chứng của cơn TIA chỉ diễn ra thoáng qua, không để lại di chứng, hầu như sẽ biến mất trong khoảng 10 đến 20 phút và tối đa không kéo dài quá 1 giờ.

Các dấu hiệu khác bao gồm:

1. Khuôn mặt bị mất cân đối, yếu liệt mặt, một bên mặt bị chảy xệ, cười méo mó. Có thể bảo bệnh nhân cười và quan sát.
2. Đột ngột cử động khó khăn hoặc không thể cử động tay chân, yếu liệt một bên cơ thể. Hãy bảo bệnh nhân giơ tay lên và so sánh, nếu hai tay không thể nâng qua đầu cùng lúc thì có khả năng người đó bị đột quỵ.
3. Đột ngột nhức đầu dữ dội hay chóng mặt, bệnh nhân không yếu liệt chi nhưng không thể ngồi hay đi đứng được như người bình thường.
4. Đột ngột mất thị lực: Mờ mắt, nhìn không rõ
5. Giọng nói bị thay đổi, nói ngọng, dính chữ. Có thể yêu cầu người đó nói những câu đơn giản, nếu không thể nhắc lại được thì người đó có dấu hiệu bị đột quỵ.

Nhận biết sớm nguy cơ đột quỵ bằng quy tắc “BE FAST”

BE FAST tiền thân là FAST là cụm từ viết tắt được hội tim mạch Mỹ (AHA) cũng như nhiều tổ chức khác sử dụng, giúp bệnh nhân và người thân dễ dàng ghi nhớ về những triệu chứng của đột quỵ nhằm nhận biết sớm và cấp cứu kịp thời bệnh nhân bị đột quỵ.

Quy tắc FAST là một trong những cách giúp nhận biết sớm các dấu hiệu đột quỵ một cách nhanh nhất và xử lý đúng.

• B (BALANCE): Diễn tả triệu chứng khi bệnh nhân đột ngột mất thăng bằng, chóng mặt, đau đầu dữ dội và mất khả năng phối hợp vận động.
• E (EYESIGHT): Thể hiện việc bệnh nhân bị mờ mắt (giảm thị lực) hoặc mất hoàn toàn thị lực của 1 hoặc cả 2 mắt.
• F (face): Khuôn mặt bị mất cân đối, yếu liệt mặt, một bên mặt bị chảy xệ, cười méo mó. Có thể bảo bệnh nhân cười và quan sát.
• A (arm): Cử động khó khăn hoặc không thể cử động tay chân, yếu liệt một bên cơ thể. Hãy bảo bệnh nhân giơ tay lên và so sánh, nếu hai tay không thể nâng qua đầu cùng lúc thì có khả năng người đó bị đột quỵ.
• S (speech): Giọng nói bị thay đổi, nói ngọng, dính chữ. Có thể yêu cầu người đó nói những câu đơn giản, nếu không thể nhắc lại được thì người đó có dấu hiệu bị đột quỵ.
• T (time): Khi một người có những triệu chứng trên thì rất có thể họ đã bị đột quỵ, vì vậy hãy gọi ngay cấp cứu (115) hoặc đưa bệnh nhân đến ngay cơ sở y tế gần nhất có khả năng điều trị bằng phương tiện phù hợp. Bệnh nhân được đưa đến bệnh viện càng sớm thì tổn thương càng ít, khả năng phục hồi càng cao, ngược lại đưa đến bệnh viện càng trễ thì càng có nhiều biến chứng nguy hiểm.

Nên làm gì nếu xuất hiện dấu hiệu đột quỵ?

Khi phát hiện 1 trong 5 dấu hiệu đột quỵ nêu trên hay nghi ngờ bị đột quỵ, người nhà cần bình tĩnh và gọi ngay cho xe cấp cứu, vì mỗi phút trôi qua đối với bệnh nhân đột quỵ đều quan trọng.

Ước tính có 2 triệu tế bào thần kinh bị phá hủy mỗi phút trong quá trình hình thành nhồi máu não. Vì thế, sự trợ giúp y tế càng bị trì hoãn lâu, số lượng tế bào bị ảnh hưởng càng nhiều và nguy cơ tử vong càng tăng. Về lâu dài, nạn nhân còn có thể bị di chứng chức năng đáng kể, đôi khi không thể phục hồi.

Lưu ý, vẫn gọi cấp cứu kể cả khi các triệu chứng có xu hướng thoái lui hoặc biến mất. Bởi vì khả năng cao trong trường hợp này, người bệnh bị thiếu máu não thoáng qua (TIA), 10 đến 20% bệnh nhân TIA bị đột quỵ trong những tháng tiếp theo.

Hướng dẫn cách xử trí đột quỵ não tại nhà

Trong thời gian chờ cấp cứu, chúng ta cần:

• Đặt bệnh nhân nằm nghiêng cao đầu 30 – 45 độ, giúp bảo vệ đường thở cho bệnh nhân.
• Nếu người bệnh bị ngã thì đừng cố di chuyển họ.
• Cho bệnh nhân mặc quần áo thoáng mát, rộng rãi hoặc nới lỏng quần áo của họ.
• Trường hợp người bệnh bị co giật, cần dùng chiếc đũa bọc giẻ đặt ngang miệng để tránh cắn vào lưỡi.
• Nếu người bệnh còn tỉnh táo, hãy cố gắng trò chuyện với họ.
• Lúc này, tuyệt đối không cho người bệnh ăn uống hoặc dùng bất kỳ loại thuốc nào khi chưa có chỉ định của bác sĩ vì có thể gây sặc hoặc nghẹt đường thở.
• Không tùy ý áp dụng các phương pháp dân gian (như lấy kim chích vào đầu ngón tay hoặc ngón chân, bấm huyệt, châm cứu, cạo gió, cắt lễ…) vì càng gây nguy hiểm hơn.

Như vậy, thời gian vàng trong đột quỵ não là 4.5 giờ nếu sử dụng thuốc tiêu huyết khối (làm tan cục máu đông), hoặc trong 6-8 giờ lấy huyết khối cơ học trong trường hợp tắc động mạch lớn trong não.

Nếu người bệnh được điều trị trong khoảng thời gian này hoặc sớm hơn thì hoàn toàn có cơ hội hồi phục, hạn chế tối đa biến chứng. Ngược lại nếu điều trị muộn hơn, việc điều trị rất khó khăn, cơ hội phục hồi sẽ thấp đi, khả năng tiên lượng xấu rất cao.

Các di chứng sau đột quỵ

Sau cơn đột quỵ xảy ra, cơ thể người bệnh sẽ gặp những di chứng phổ biến như:

• Cơ yếu đi, tay chân yếu đi và có thể liệt nửa người, khó khăn khi di chuyển.
• Rối loạn giao tiếp, khó khăn trong nói – đọc – viết.
• Suy giảm trí nhớ và tư duy, giảm nhận thức về không gian – thời gian.
• Lo âu, trầm cảm, dễ cáu kỉnh, thiếu kiểm soát cảm xúc, có thể mang tâm lý bản thân vô dụng.
• Không tự thực hiện các hoạt động, sinh hoạt cá nhân mà cần có sự trợ giúp từ người thân hoặc dụng cụ hỗ trợ.

Chăm sóc người sau đột quỵ não như thế nào?

Để giảm thiểu tối đa các biến chứng và tránh tái phát, người bệnh sau đột quỵ cần được chăm sóc đặc biệt:

• Chế độ dinh dưỡng đảm bảo ba bữa chính và các món ăn nhẹ trong ngày. Lựa chọn nhóm thực phẩm giúp người sau đột quỵ nhanh chóng phục hồi: ưu tiên các loại cá (cá hồi, cá thu, cá ngừ, cá nước ngọt), rau củ nhiều chất xơ, trái cây nhiều vitamin, sữa ít béo… Lưu ý để người bệnh ăn vừa đủ no, không ép ăn quá nhiều và nên thay đổi món ăn mỗi ngày để tăng khẩu vị.
• Người thân trong gia đình nên động viên và chia sẻ với người bệnh nhiều hơn, giúp họ lạc quan và vui vẻ.
• Người bệnh cần được giữ gìn vệ sinh cá nhân sạch sẽ (đặc biệt sau mỗi lần đại tiểu tiện để phòng ngừa viêm nhiễm).
• Trong các trường hợp người bệnh suy giảm khả năng vận động, mất cân bằng, dễ té ngã, không có khả năng đi bộ hơn 6 phút mà không nghỉ, thì cần áp dụng Vật lý trị liệu – Phục hồi chức năng để cải thiện.

Các dấu hiệu bị đột quỵ có thể không được phát hiện nếu đây chỉ là cơn đột quỵ nhẹ, cơn đột quỵ thoáng qua khiến mô bị tổn thương nhẹ hoặc các mô bị tổn thương không phục vụ chức năng mà người bệnh có thể nhận biết như chức năng cao cấp: Tính toán, tình cảm, cảm xúc,… Chúng ta có thể phát hiện ra tình trạng đột quỵ này thông qua hình ảnh khi chụp CT hoặc MRI não.

Nếu các dấu hiệu đột quỵ nhẹ xuất hiện trong lúc bạn đang ngủ thì bạn cũng có thể không nhận ra chúng. Chẳng hạn như việc tê cứng nửa thân người khi đang ngủ thường bị hiểu lầm thành chuột rút hoặc “bóng đè” (một hiện tượng dân gian).

Điều nguy hiểm là sau cơn đột quỵ nhẹ mà bạn không thể nhận biết thì trong vòng vài giờ hay vài ngày sau (thường trong tuần lễ đầu tiên) thì bệnh tiến triển nặng dần có thể gây liệt nửa người không thể vận động hay rơi vào hôn mê. Do đó, người bệnh không nên chủ quan.